شهر آسیاب های آبی - وبلاگ سال آرامش

به گزارش وبلاگ سال آرامش، کهن ترین تمدن های بشری در کنار رودخانه ها شکل گرفته اند. رودخانه ها آب مورد احتیاج کشاورزی را فراهم می نمایند و دریا ها هم وسیله ای برای تجارت و مبادله کالا ها محسوب می شوند. رودخانه کارون پرآب ترین و طولانی ترین رود ایران نیز در شکل گیری تمدن نقش اساسی داشته است. این رود پس از خروج از تنگه های کوهستانی زاگرس به جلگه خوزستان وارد شده و در دشت شوشتر آرام می گیرد. حیات شهری به واسطه وجود همین منابع آب جاری از هزاره های

شهر آسیاب های آبی

نویسنده: ندا سبحانی

کهن ترین تمدن های بشری در کنار رودخانه ها شکل گرفته اند. رودخانه ها آب مورد احتیاج کشاورزی را فراهم می نمایند و دریا ها هم وسیله ای برای تجارت و مبادله کالا ها محسوب می شوند.

رودخانه کارون پرآب ترین و طولانی ترین رود ایران نیز در شکل گیری تمدن نقش اساسی داشته است. این رود پس از خروج از تنگه های کوهستانی زاگرس به جلگه خوزستان وارد شده و در دشت شوشتر آرام می گیرد. حیات شهری به واسطه وجود همین منابع آب جاری از هزاره های دور در این شهر به طور مستمر دوام یافته است.

محوطه آبشار های شوشتر در جنوب پل بند گرگر و خیابان شریعتی واقع شده است. دقیقاً تعیین نیست که این محوطه در چه زمانی به وجود آمده ولی شواهد موجود نشان می دهد که احتمالاً در دوره ساسانی، به خصوص در زمان سلطنت شاپور اول بنا شده است. طبق نوشته کتاب تذکره شوشتر، در زمان اردشیر بابکان،بنیانگذار سلسله ساسانی در سال 224میلادی، به خاطر این که آب را به شرق و جنوب شوشتر رسانده و کشاورزی منطقه را رونق دهند، ساخت رود گرگرآغاز و تا سلطنت شاپور، فرزند اردشیر، ادامه یافت. بر روی این نهر، پل بند گرگر ساخته شد، که نه تنها از طغیان آب های اضافی جلوگیری می کرد، بلکه شهر شوشتر را با شرق آن یعنی مسجد سلیمان و اهواز مرتبط می ساخت به طوری که درگذشته نزدیک این پل بند در دروازه گرگر وجود داشت.

درون محوطه آبشار ها، حدود 40 آسیاب وجود داشت که این آسیاب ها در بخش شمالی، شرقی و غربی قرار داشتند. از آسیاب ها برای تهیه آرد استفاده می شد که به مرور زمان بر اثر حوادث طبیعی مانند؛ سیل و زلزله و عوامل انسانی بیشتر این آسیاب ها رو به تخریب نهادند. در حال حاضر آسیاب رضا گلاب از سوی پایگاه میراث فرهنگی سازه های آبی تاریخی شوشتر، بازسازی و در حال فعالیت هستند.

در خوزستان تا به امروز بیش از 300 سازه آبی تاریخی شناسایی شده است که بر این اساس این استان را شاید بتوان رکورد دار تعداد سازه های آبی در واحد سطح جهان دانست.

تعداد 32 آسیاب در مجموعه آسیاب ها و آبشار ها موجود است که بعضی از آنها تخریب و تعدادی نیز بازسازی شده اند. درحالی که بعضی از آسیاب ها همنام هستند اما در محل های متفاوتی قرار دارند. بعلاوه در بعضی از ساختمان های آسیاب ها بیش از یک آسیاب واقع شده است.

آس به سنگ مدوری که برای خرد کردن غلات به کار می رود گفته می گردد و آس آب یا آسیاب، آسی است که نیروی چرخش خود را از آب تأمین می نماید. از دیرباز استفاده از آسیاب در ایران رواج داشته است.

نمونه کامل و بزرگی از به کارگیری نیروی آب برای چرخاندن آسیاب ها را می توان در مجموعه آسیاب ها و آبشار های شوشتر مشاهده کرد. مجموعه آسیاب های شوشتر از 2 نوع تنوره ای یا پره ای و شیبییا چرخی بوده است.

آسیاب شیبی

در این نوع آسیاب، آب از سوی کانال هایی به درون یک مجموعه که دارای شیب بسیار تند است سرازیر می گردد. در قسمت انتهایی شیب، پره های آسیاب قرار دارند که شدت جریان آب موجب چرخیدن آنها می گردد.

در آسیاب شیبی به علت بهره گیری از تسمه، برای تبدیل نیروی چرخشی افقی به عمودی، استهلاک بالاست و نسبت به آسیاب نوع تنوره ای ارزان نیست. به همین علت این آسیاب ها به مرور زمان از رونق افتاده است. آسیاب های شیبی حول محور افقی می چرخیده اند.

آسیاب تنوره ای

آسیاب تنوره ای، آسیابی است که چرخاب آن با فشار نیروی آبی که در تنوره یا چال انباشته می گردد می چرخد. در این نوع آسیاب آب از کانال با ارتفاع زیاد وارد استوانه ای عمودی می گردد و در انتهای حفره یک دریچه به قطر 30 تا 40 سانتیمتر واقع شده است که بعد از خارج شدن آب از حفره با فشار به پروانه های جَوَن برخورد نموده و موجب چرخیدن آسیاب حول محور عمودی می گردد.

بعضی از این آسیاب ها در فصل پر آبی کارایی چندانی ندارند، زیرا سطح آب بالا آمده و مانع کار می گردد.

آسیاب تنوره ای، از بخش های مختلفی تشکیل شده است؛ از آن جمله می توان به کانال سرآب اشاره نمود. وظیفه این کانال انتقال آب از رودخانه یا کانال مادر به تنوره آسیاب است. در این کانال از مصالح مقاومی از جمله سنگ و ملات ساروج استفاده می گردد. در بخش هایی از مجموعه آسیاب ها که یک کانال سرآب، آب مورد احتیاج چندین آسیاب را تأمین می نماید، برای مواقع کم آبی از سوی دریچه های تنظیم، فقط راستا یک آسیاب باز نگهداشته می گردد. بعلاوه در مواقع پرآبی، از آب زیاد برای را ه اندازی چندین آسیاب استفاده می گردد. به هرحال در مجموعه آسیاب ها سعی شده از آبی که در کانال سرآب قرار می گیرد حدبیشتر استفاده برده گردد.

تنوره یا برج آب،یکی دیگر از قسمت های این آسیاب است. آب کانال سرآب به این محل می ریزد که به صورت استوانه ای عمودی و مدور شکل است. آب جمع شده درون تنوره از سوراخی به قطر 30 تا 40 سانتیمتر که در کف آن واقع شده است خارج می گردد.

سنگ های آسیاب هم قسمت دیگر آسیاب را تشکیل می دهد. خود این سنگ های آسیاب شامل دو بخش اند که شامل سنگ آسیاب زیرین و سنگ آسیاب رویین می گردد. سنگ زیرین همواره ثابت است و سنگ رویین از سوی نیرویی که پَر از طریق محور گردان به آن انتقال می دهد می چرخد.

شافت فلزی یا بوزَن، هم از جمله قسمت های این آسیاب است. این شافت رابط میان شافت چوبی، تسمه پروانه و سنگ رویین آسیاب است. نیرو از سوی این محور گردان به سنگ آسیاب انتقال داده می گردد. قطر این شافت فلزی 3 تا 4 سانتیمتر و طول آن 40 تا 50 سانتیمتر است.

شافت چوبی یا مَغزیو نیز به عنوان ستون اصلی انتقال نیرو است که شافت فلزی و پر ها به آن متصل است.

بعلاوه پروانه یا پَر هم عامل تبدیل انرژی پتانسیل آب به نیروی چرخشی، پَر یا پروانه آسیاب است. شافت فلزی نوک تیز یا بلهیشر،هم بخش دیگری از آسیاب است که برای اتصال بدنه اصلی شافت چوبی با سنرو انجام وظیفه می نماید.

گلوله فلزی یا رُو هم محلی است که همواره بلهیشر در آن قرار می گیرد.

سِنرُو، برای درگیر کردن 2 عدد سنگ انجام وظیفه می نماید. مانند کلاج ماشین. سنِر یا سنرو در قالب بزرگ تری به نام سنِر واقع شده است.

عملکرد این آسیاب به این صورت است که رودخانه کارون هنگام رسیدن به شهر شوشتر به دو شاخه تبدیل می گردد. یک شاخه به نام گرگر که به طور مستقیم به راستا خود ادامه داده و شاخه دیگر به نام شطیط که به سمت راست می پیچد. این دو شاخه پس از مسافتی حدود 40 کیلومتر در مکانی به نام بندقیر دوباره به یکدیگر می پیوندند.

شاخه گرگر در 400 متری پایین دست بند مقدار به صخره ای طبیعی برخورد نموده است. این صخره اکنون به پل گرگر معروف است. این صخره طبیعی مانند یک بند، سطح آب بالادست را در یک تراز تعیین نگه می دارد. برای عبور دادن آب از این صخره 3 تونل اصلی و چندین تونل فرعی حفر شده است. آب با رسیدن به صخره به تدریج پشت آن جمع شده و آغاز به بالا آمدن می نماید، هر چه سطح آب پشت صخره ها بالاتر می آید، فشار آب روی تونل ها بیشتر می گردد و هر چه فشار آب روی تونل بیشترگردد، سرعت خروج آب از آن ها بیشتر می گردد. این فرایند تا زمانی ادامه می یابد که کل آب ورودی بالادست که در یک رودخانه تقریبا پهن با سرعتی کم جریان دارد، مجبور می گردد از چند تونل کوچک عبور کند، به همین علت سرعت بسیار زیادی پیدا می نماید.

این سرعت بسیار زیاد آب، نیروی مناسبی برای چرخاندن چرخ آسیاب های آبی است؛ به همین علت 32 آسیاب آبی که در محل با نام سیکا شناخته می گردد در اینجا ساخته شده بود. آب تونل ها که آسیاب ها را می چرخاندند، امروزه پس از حذف آسیاب ها به صورت آبشار های بسیار زیبایی دوباره به رودخانه می ریزند.

کانال های دستکند و دست ساخت متعدد و پل های آب بر و پل بند ها و آسیاب ها و دیگر تأسیسات آبی صنعتی نه تنها شهر شوشتر را سیرآب و تهویه می نموده، بلکه یکی از سرسبزترین و آبادترین منطقه ها را برای فراوری انبوه و گسترده و کشاورزی خلق نموده است. یک ویژگی بسیار زیبا و منحصر به فرد بصری نیز که در این مجموعه وجود دارد و جلوه ای خاص به آن می بخشد این است که آب حاصل از پساب آسیاب ها به صورت آبشار های مصنوعی زیبا به محوطه ای حوضچه مانند می ریزد که چشم انداز ای چشم نواز و دل انگیز را در مقابل دیدگان هر ببیننده بوجود می آورد.

اگرچه در ساخت تأسیسات آبی شوشتر مهم ترین هدف، آبیاری بوده اما سازندگان آن توانسته اند به اهداف بزرگ دیگری مانند اهداف صنعتی، بازرگانی، دفاعی، معماری، راه و... دست یابند. ایجاد نخستین امکان عبور از کارون بزرگ و پهناور، مهار و بهره برداری از آب و انرژی آن، یکی از بزرگ ترین و کهن ترین مجموعه های دست ساخت بشراست که در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ، باستان شناس نامدار فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگ ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده است. این مجموعه شامل ده ها آسیاب است که در طول کیلومتر ها ادامه می یابد و در هزاران سال کامل می گردد و در جوار خود یکی از هوشمندانه ترین اشکال بروز معماری شهری- آبی را به وجود می آورد.

مدیریت آب خوزستان به قدری تخصصی و مهم بوده است که حتی با تغییر حکومت ها تغییر نمی نموده و تا حمله مغول هم کم وبیش سرپا بوده است. با توجه به اختلاف سطح مجموعه آسیاب ها و آبشار ها از زمین های اطراف، ایجاد دسترسی به مجموعه از طریق پلکان هایی امکان پذیر بوده است. مجموعه آسیاب ها و آبشار ها دارای 3 ورودی در3 ضلع محوطه است.

نام آسیاب های ضلع غربی مجموعه به این توضیح است آسیاب شربتی، آسیاب باب صادق، آسیاب محمدعلی محب، آسیاب غلام سابیزا، آسیاب محمدعلی حسین زاده، آسیاب ابول بهمئی، آسیاب غلام آقا رسول، آسیاب سه شیون، آسیاب سابیزا، آسیاب خدابخش لوعلی، آسیاب خان، آسیاب سید، دو آسیاب متعلق به کارخانه برق، آسیاب لوعلی که به آسیاب مسجد نیز معروف است، به این علت که زیر نمازخانه چهارتاقی واقع شده است. این آسیاب بازسازی شده و اکنون کارگاه صنایع دستی است و بنای آن دارای 2 درگاه تاقی شکل است.

آسیاب های ضلع شمالی مجموعه نیز به این توضیح هستند؛ آسیاب شیربرنجی. این آسیاب به رضاگلاب نیز موسوم بوده و دارای ورودی تاقی شکل و پوشش سقف گنبدی است. این آسیاب بازسازی و بازسازی شده است.

آسیاب شربتی، آسیاب جواد زلفی و آسیاب های ضلع شرقی مجموعه، هرکدام دارای 2 تنوره آسیاب بوده و همگی دارای معماری یکسان با درگاه های تاقی شکل و پوشش سقف گنبدی هستند.

ساباط های مجموعه آسیاب ها

ساباط معبر ها یا پوشش تاقدار با تزئینات و آجرکاری است. از دوران های گذشته تنها 2 ساباط موجود بوده است؛

ساباط ورودی شمالی معروف به ساباط ضابطون با عرض 5 /3 تا 4 متر و طول 7 تا 8 متر است. این ساباط در ابتدای راستا ورودی به مجموعه واقع شده است که از جلوی امامزاده ماهرو آغاز و در نیمه پله های ورودی شمالی به سرانجام می رسد. این ساباط ضابطون نام داشته و مأمور دولت در این مکان می ایستاد و از افراد و صاحبان احشامی که خارج می شدند مالیات و عوارض دریافت می کرد. ضابط به معنی نماینده و این شخص نماینده حاکم محل محسوب می شده است.

ساباطی نیز در ضلع غربی مجموعه و بعد از دو پلون یعنی در محدوده آسیاب ها واقع شده است. گفته می گردد این ساباط دارای یک ورودی بوده است. این ساباط به عنوان استراحتگاه مراجعان استفاده می شده و

هم زمان با تخریب آسیاب ها در سال های اخیر از میان رفته است.

آسیاب های شوشتر با 1700 سال قدمت، تجلی گاه هنر ایرانیان در استفاده از توان آب در میان 57 پدیده شگفت انگیز بازمانده از فرهنگ بشری که به عنوان نخستین میراث جهانی از سوی یونسکو ارزش گذاری شده است واین سازه های آبی تاریخی در سال 2009 در رقابت جهانی شدن شرکت می نمایند.

بنا بر اعتقاد کارشناسان داخلی و بین المللی، سازه های آبی تاریخی شوشتر دارای ارزش های جهانی و متعلق به کل بشریت است و می توان گفت این آثار شناسنامه مهندسی آب ایران است.

پس از سال ها مطالعه و جمع آوری مدارک و مستند نگاری این مجموعه با ارزش بالاخره در تاریخ 86 /4 /17 به منظور آنالیز ثبت جهانی سازه های آبی تاریخی شوشتر با حضور مدیران و کارشناسان ارشد سازمان و یونسکو در سطح ملی و استانی، در محل پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری سازه های آبی تاریخی شوشتر برگزار گردید.

در این مجموعه بزرگ، ساختمان آسیاب ها، آبشار ها، کانال ها و تونل های بزرگ راهنمایی آب و سیکا که محلی برای استراحت و سرگرمی است قابل توجه و جالب هستند. در این مجموعه تأسیساتی به صورت خصوصی ایجاد شد که از آن جمله کارخانه برق، تلمبه خانه آب و کارخانه یخ بود.

منبع: راسخون