واقعیت های تلخ بازسازی مسجد جامع عباسی - وبلاگ سال آرامش

به گزارش وبلاگ سال آرامش، خبرنگاران : گنبد مسجد جامع عباسی(امام) اصفهان زبانزد است؛ حالا از دست رفتن شکل موزون این گنبد فیروزه ای به علت تورفتگی ها و بیرون زدگی ها در ناحیه قوس آن در مرمتی 11 ساله، صدای کارشناسان میراث فرهنگی اصفهان را درآورده؛ آنها می پرسند چرا بعد از این همه سال، شکل این گنبدِ باعظمت از دست رفته است؟!

به گزارش وبلاگ سال آرامش و به نقل از ایرنا ، آنچه به گفته برخی کارشناسان بازسازی موجب نگرانی آنها شده، از دست رفتن شکل موزون گنبدی است که به تازگی چهره از پس داربست های 11 ساله بیرون کشیده و قوس ناهمگونی را پدید آورده که تعجب برانگیز شده است. آنها می گویند، بازسازیی در کار نبوده و اصالت گنبد از دست رفته و آنچه رخ داده ، نوسازی بوده است.

مسجد جامع عباسی اصفهان، در جانب جنوب میدان نقش دنیا و به همراه مجموع آثار تاریخی این میدان در لیست آثار میراث فرهنگی دنیای واقع شده است. ساخت این مسجد باشکوه صفوی و گنبدی که عظمتش زبانزد است، 23 سال طول کشیده؛ در مقابل 35 سال چهره گنبد در حصار داربست هایی بوده که به روایت استادان و پیشکسوتان بازسازی اصفهان، در هر بازسازی مشکل بر مسائل آن اضافه نموده شده و حالا نتیجه 11 سال بازسازی اخیر، از دست رفتن فرم گنبد بوده است. آنها نبود مشورتی برای بازسازی آثار شاخص معماری و میراث فرهنگی اصفهان را از دلایل اصلی بروز این مشکل دانسته اند و از نبود یک ناظر عالیه متبحر و با تجربه برای اجرای طرح بازسازی گنبد مسجد جامع عباسی انتقاد نموده اند.

کارشناسان بازسازی هشدار داده بودند

پیشتر کارشناسان بازسازی و البته مدیر پایگاه میراث دنیای میدان نقش دنیا، با ابرازنگرانی از بابت دفرمه شدن گنبد هشدار داده بودند که اختلاف مقدار آوگون 14 تَرک بازسازی شده، یعنی جایی که گنبد قوس می گیرد با آوگون 2 تَرک 15 و 16 که آن زمان تا نیمه تخریب و قرار بود جایگزین گردد می تواند موجب دفرمه شدن گنبد از ناحیه قوس آن گردد. در پاسخ اما فریبا خطابخش مدیر پایگاه میراث دنیای میدان نقش دنیا نگرانی های کارشناسان را داستان تازه ای دانست که منتقدان بعد از ماجرای گنبد شیخ لطف الله شروع نموده اند.

خطابخش به خبرنگارایرنا گفته بود که تَرک های خراب شده 15 و 16 باید بیایید پایین و ترک های اصلی گذاشته گردد؛ آن زمان منتقدان می توانند بگویند تَرک ها عقب و جلو یا بالا و پایین است! حالا پس از گذشت یک سال و هفت ماه و دور زدن کامل تَرک ها ، این واقعیت به زعم کارشناسان میراث فرهنگی عریان تر شده است.

این بار اول نیست!

البته آن طور که پیشکسوتان بازسازی اصفهان می گویند این اولین باری نیست که بازسازی گنبد مسجد جامع عباسی در خاتمه کار موجب از دست رفتن قوس آن شده و پیشتر هم در دهه 60، پیش از آنکه به بازسازی تَرک 16 آن برسند، گنبد پله پله شده و قوس ملایم آن از دست رفته بود که در پی اصلاح آن برآمدند.

در واقع نارضایتی و انتقاد کارشناسان نسبت به شیوه بازسازی گنبد مسجد جامع عباسی از همان دهه 60 به این سو تا شروع دهه 90 ادامه داشت تا اینکه دوباره سازمان میراث فرهنگی اقدام به تعویض دوباره کاشی ها کرد.

پیشتر حسین مصدق زاده با نظارت عبدالله جبل عاملی و در دهه 90 و در جریان بازسازی اخیر که 11 سال به طول انجامید، مهدی پاکدل با نظارت منصور عسگری خوراسگانی دانش آموخته عمران کار تعویض کاشی های گنبد را بر عهده داشتند.

صرف 11 سال زمان و میلیاردها تومان هزینه غم انگیز و ناامید نماینده است

اما نکات تامل برانگیز از نگاه برخی پیشکسوتان بازسازی اصفهان این است که چرا پس از این همه اتفاقات برای گنبد با عظمت مسجد جامع عباسی، بازسازی این شاهکار معماری صفوی زیر نظر شورایی از کارشناسان طراز اول و پیشکسوتان میراث فرهنگی انجام نشده و یا اینکه ناظرعالیه این طرح بازسازیی چه کسی بوده است؛ کسی که با احاطه کامل بر معماری و تزیینات گنبد بتواند طرح بازسازی را پیش ببرد و به استاد کار خط بدهد؟! آنها نتیجه حاصل شده برای فرم وشکل گنبد که آن را از دست رفته می دانند آن هم با گذشت 11 سال و صرف میلیاردها تومان هزینه را غم انگیز و ناامید نماینده می دانند.

گنبد مسجد جامع عباسی بر اساس کدام طرح بازسازی شده است؟

هوشنگ رسام از پیشکسوتان کاشیکاری اصفهان درهمین ارتباط، شرایطبازسازی گنبد مسجد جامع عباسی را بعد از 35 سال زیر داربست بودن، آبروریزی دانست و گفت: ساخت این مسجد 23 سال طول کشیده است، اما 35 سال گنبد این مسجد را داربست کردند و حالا هم قوس گنبد به هم ریخته است! برای بازسازی این گنبد یک کاشیکار خوب با نظارت عالیه می گذاشتید؟! طرح بازسازیی این گنبد کجاست؟! بر اساس کدام طرح بازسازیی درجه یک و عالی این کار را تمام کردید؟!

چرا باید چنین آثاری زیر نظر یک نفر بازسازی گردد، این کار یک شورای فنی متبحر و با تجربه می خواست. چند کار و چه کارهای بزرگی! باید در اصفهان نابود گردد و هیچ کسی هم هیچ کاری نکند! رسام با بیان این جملات ادامه داد: مگر نمی گویید در دهه 60 اشکالات وجود داشت؛ مگر قرارداد آن پیمانکار را لغو نکردید و با این استاد قرار داد نبستید؛ شما طرح بازسازیی را در اختیار آقای پاکدل می گذاشتید و می گفتید از این بعد باید به چه طریق عمل کند و یا اگر پایین و بالا هست باید اصلاح گردد؛ نه اینکه دوباره تمام کاشی ها را بریزید پایین و کاشی ها را نو کنید! میلیاردها تومان هزینه کردند و این هم وضع امروز گنبد است!

این پیشکسوت کاشیکاری، 40 سال پیش از اسلیمی های گنبد مسجد جامع عباسی طرح برداری نموده و مرحوم رضا منشئی قالب آن را آماده نموده است. به گفته وی حالا قوس این گنبد پایین و بالا رفته و تو رفتگی و بیرون زدگی دارد.

رسام در شرح بیشتر گفت: چنین گنبد باعظمتی که در ایران بعد از گنبد سلطانیه دومین گنبد بزرگ ایران محسوب می گردد، گنبدی که میلیاردها تومان برایش هزینه کردید حالا نباید به این روز درمی آمد! این گنبد احتیاج به یک شابلون دوار داشت؛ یعنی پایین گنبد باید یک ریل کار می گذاشتن و مرکز گنبد را هم باید یک بلبرینگ قرار می دادند؛ این شابلون آهنی درست می کردند و این شابلون را روی گنبد قرار می دادند که هر ترکی را که می خواهند کار نمایند به صورت دوار روی گنبد بچرخد. در این صورت هیچ گونه تورفتگی یا بیرون آمدگی پیدا نمی کرد و این گنبد مثل اولش موزون سازی می شد.

از نگاه رسام تنها مشکل کار از بین رفتن قوس گنبد نیست بلکه به گفته وی اشتباه دیگر این بوده که تمام کاشی های قدیمی این گنبد را پایین ریختند واز نو کاشی کردند . آن طور که او به ایرنا گفته است استاد حسین مصدق زاده سعی نموده بود که نره های اصلی و قدیمی را استفاده کند ولی در بازسازی نو تمام کاشی های نره را پایین ریختند و همه را از نو کاشی کردند.

این بزرگترین اشتباه بود

وی در این ارتباط اضافه نمود: این بزرگترین اشتباه بود؛ این بازسازی نیست. یکی از مواد قانونی بازسازی این است که باید حداقل دخل و تصرف باشد. سوال من این است که چطور اجازه دادید که این نره ها را پایین بریزند ؟! جواب آنها هم قطع یقین این است که می گویند بازسازیکار خبر نداشته است؛ یعنی در این هزار و صد مترمربع ، حداقل 50 تا 100 کاشی نره سالم و قدیمی وجود نداشت که اینها را بینشان کار نمایند!

رسام گفت که باید برای بازسازی هر اثری ، دخل و تصرف ها حداقل باشد و اصالت کار حفظ گردد، برای چه تمام کاشی های گنبد را پایین ریختید و با اجازه چه کسی این کار را کردند؟! در سال 63 و 64 که خودم گنبد را طرح برداری کردم. به مرحوم حسین آقاجانی معاون وقت میراث فرهنگی گفتم که 5 متر از خط کمربند گنبد به بالا استحکام بخشی خوبی دارد و نباید دستش بزنند؛ به استاد حسین مصدق زاده هم گفتیم که این 5 متر را نباید دست بزنی ولی پشت 12.5 به جامانده هر تَرک را باید سبک سازی و زمینه سازی کنیم.

هر تَرک گنبد مسجد جامع عباسی 17.5 متر است و آن طور که رسام ازسال های دهه 60 روایت می نماید، 12.5متر بالای هر تَرک بازسازی شد، ضمن اینکه کاشی های نره اصلی آن قسمت ها را هم به اتفاق استاد حسین مصدق زاده جدا و تمیز می کردند و کمبود کاشی ها را سفارش می دادند. به گفته رسام ایراداتی در کار استاد مصدق زاده هم بود که علت آن را نبود شابلون های قدرتمند دانست.

بازسازی گنبد مسجد جامع عباسی اصفهان برابر پرسش های بی خاتمه

در همین پیوند مرتضی فرشته نژاد، از پیشکسوتان بازسازی و استاد بازنشسته دانشگاه هنر اصفهان به ایرنا گفت: گنبد در دو جهت یکی در جهت افقی و دیگری در جهت قائم قوس دارد. این قوس ها هر کدام با حساب و کتاب تصحیح می گردد ؛یک سر قوس قائم به طرف ناره گنبد و یک سرش هم بالای گریو (استوانه)گنبد می آید . وقتی این قوس در حول محور عمودی زیر ناره بگردد بایستی به طور کامل با شابلون بخواند. مهم است که این قوس ها هم از نظر قائم و هم از نظر افقی آنالیز گردد و این کار هم کار ناظر است. اگر ناظر به هندسه و مهندسی و حجم شناسی اشراف داشته باشد و روی کارهایی اجرایی که انجام می دهند مسلط باشد، کوچکترین مسئله ای برای گنبد پیش نمی آید ولی متاسفانه یک دور قبل در سال 60 کار را دست کارنابلد سپردند و حالا هم کار را خراب نموده اند.

وی اضافه نمود: همان سال هم آمدند روی گنبد کار کردند و دست آخر هم در جواب همه کسانی که ایراد گرفتند گفتند، این گنبد را باید از دور دید نه از نزدیک؛ یعنی همان که می گویند از دور دل می برد و از نزدیک زهره! همان موقع هم گفتند پیمانکار این کار را نموده وشاهنگ و آهنگ(ابزاری برای آنالیز قوس افقی و قائم) نداشته است! من می خواهم بگویم که کرم از خود درخت است.

در بازسازی دو تَرک آخر بی دقتی نموده اند

در همین ارتباط عبدالله جبل عاملی، ناظر بازسازی پیشین گنبد مسجد جامع عباسی در دهه 60 به ایرنا گفت: گنبد مسجد جامع عباسی کار با عظمت و یکی از شاهکارهای بزرگ گنبد زنی در دنیاست؛ بنابراین بازسازی آن به دقت عمل بیشتری احتیاج دارد. در دو تَرک آخر گنبد اشکالاتی به وجود آمده که کم دقتی نموده اند و آن حالت انحنای کامل گنبد رعایت نشده است. در نتیجه باید 2 تَرک آخر برچیده و از نو ساخته گردد.

وی اضافه نمود: گنبدسازی یک فن علمی و تخصصی است و برای کنترل صحت سطح گنبدی شکل ابزارهایی(شاهنگ و آهنگ) در قدیم داشتندکه حالا امروزه با دستگاه های الکترونیکی کمتر از آنها استفاده می نمایند.انحنایی که از نوک گنبد تا گریو(گردن) می آید ، یک قالب دارد که بایستی چرخش داشته باشد. آهنگ و شاهنگ هم انحنای عمودی و هم انحنای دایره ها را کنترل می نمایند. در بازسازی 2 تَرک آخر اما انحنای دایره ای رعایت نشده و تو رفتگی ایجاد نموده است.

وی درباره سابقه بازسازی گنبد مسجد جامع عباسی گفت: عکس های هولستر،عکاس آلمانی نشان می دهدکه در زمان قاجار کاشیکاری های صفوی در قسمت پایین گنبد ریخته بوده است و با ایجاد انجمن آثار ملی و اداره معارف و فرهنگ تصمیم می گیرند گنبد را بازسازی نمایند. بنابراین یک بار مسجد در سال های 1310 تا 1315 نوسازی می گردد و کاشی های صفوی را برمی چینند و کاشیکاری نو می نمایند. این کاشیکاری هم از نظر طرح و رنگ با طرح و رنگ کاشی های عکس گنبد، در کتاب هولستر متفاوت بود.

جبل عاملی اضافه نمود: پوسته کاشیکاری دوم متعلق به زمان انقلاب بود که کاشی ها در سال های دهه 50 تبله نموده بود و بنابراین در سال های دهه 60 این قسمت های تبله شده را برچیدند و برخی را سرجای خودش گذاشتند و برخی قسمت ها هم کاشی های نو نصب شد.

وی که ناظر بازسازی سال های دهه 60 گنبد مسجد جامع عباسی بوده است، گفت: در سال های دهه 60 هم ایراداتی وجود داشت و برخی جاها تبله نموده بود. ما در گفت و گوها می گفتیم که آنها را بازسازی موضعی نمایند اما تصمیم بر آن شد که کاشی ها را به کل بردارند و نوسازی نمایند!

این پیشکوست میراث فرهنگی توضیح داد که دستگاه های کنترل قوس ها و انحناهای عمودی و افقی امروزه کامپیوتری هستند و به راحتی می توان آن را انجام داد ؛ حالا که 2 تَرک انتهایی انحنا برداشته است باید برداشته شوند و با شاهنگی که نصب می نمایند هم قوس عمودی و با آهنگ، قوس دایره ها را کنترل نمایند تا تورفتگی و و برجستگی نداشته باشد.

جبل عاملی با بیان اینکه گنبدی با عظمت گنبد مسجد جامع عباسی احتیاج به افراد با تجربه دارد، اضافه نمود: متاسفانه تمام استادکاران بسیار مجرب که می توانستند این بناها را تعمیر نمایند به غیر از آقای حسین مصدق زاده فوت نموده اند. نسل نو هم ادعای تجربه می نماید که در عمل باید دید این تجربه را دارند یا نه!

رسم امانتداری را رعایت نکردند

اما امیرحسین دهباشی معمار حفاظت گر در گفت وگو با ایرنا با اشاره به این مثال معروف معماران سنتی که در کار معمار تا یک خیز آهو خطا مجاز است! یک پرسش تامل برانگیز بیان کرد و گفت: این مقدار خطا در بازسازی بنایی چون گنبد مسجد جامع را می توان جایز دانست؟ مجموعه نقش دنیا به عنوان یکی از مهمترین عناصر استخوان بندی شهر اصفهان نه تنها به عنوان بخشی از هویت معماری این شهر و نه تنها به عنوان بخشی از تاریخ تحول معماری در ایران زمین بلکه بعنوان بخش از میراث بشر و تمدن انسانی باید دانست و از این رو است که با توجه به اهمیت ویژه این اثر و اجزای تشکیل دهنده آن در حفاظت و بازسازی این میراث باید دقت نظر موشکافانه و نظام مند داشت.

وی اضافه نمود: آنچه تا به امروز به عنوان نتیجه بازسازی اجزای مختلف این مجموعه بی نظیر عیان شده است، قلب هر متخصص و دغدغه مند و هر شهروندی را به درد می آورد. بعد از حواشی به وجود آمده در خصوص بازسازی گنبد شیخ لطف الله حساسیت ها در خصوص فرآیند انجام کار در این مجموعه بیشتر شد که این روزها با برچیده شدن بخشی از داربست هایی که بیش از یک دهه گنبد مسجد جامع عباسی را زیر خود پنهان نموده بود به اوج خود رسیده است.

دهباشی با اشاره به تصاویری که بعد از رونمایی از گنبد منتشر شدند،گفت: به صورت مشهود دفرمگی در پوسته خارجی گنبد قابل رویت است؛ با مقایسه تصاویر گذشته با آنچه تا به امروز از گنبد منتشر شده است می توان قضاوت کرد که رسم امانتداری در بازسازی رعایت نشده است و برخی از نقوش دستخوش تغییر شده اند.

وی هم چنین اضافه نمود: می بایست حین اجرا آلودگی هایی که بر سطح کاشی ها به هر علت نشسته اند زدوده می شد که اکنون برخلاف ادعاها هیچ نوع نزولات جوی نمی تواند آنها را ازپوسته گنبد بزداید.

دهباشی که پیشتر در آذر 99 در گفت و گو با ایرنا خطرات اجرای ناصحیح داربست ها را هشدار داده بود، یادآور شد: همان طور که در گذشته گوشزد شد، اختلاف مقدار آوگون تَرک های اجرا شده می تواند باعث ازدست رفتن فرم هندسی گنبد گردد که نتیجه آن بروز اِعوِجاج در هندسه گنبد است.

وی اضافه نمود: بی توجهی به شرایط داربست هایی که وزن خود را در سال های متوالی به گنبد وارد نموده اند و در مواجهه با تغییرات جوی ، نیروی مضاعف بر سطح اتکای خود در گنبد وارد نموده اند که می توانند عاملی بر شکست پیوستگی و تراکم و یا به احتمال حرکت ملات زیر کاشی ها وایجاد فرو رفتگی در پوسته خارجی بوده که به واسطه آن لطمات جبران ناپذیر به سازه اصلی گنبد وارد نموده باشد. از این رو این گنبد احتیاجمند یک بازرسی فنی دقیق در کنار رفع عیوب ظاهری است.

اما در کنار همه این ها ایرنا کوشید با مهدی پاکدل، پیمانکار بازسازی گنبد هم گفت و گو کند که حسین پاکدل ، پسر مهدی پاکدل جوابگو شد. وی در پاسخ به ابهامات پیرامون از دست رفتن قوس گنبد گفت: پیش از اینکه این موضوع پیرامون تَرک 15 و 16 گنبد رسانه ای گردد، در دفتر فنی اداره کل سازمان میراث فرهنگی دستورکار داده شده بود که ایرادها رفع گردد اما حالا دوستان عجله و این موضوع را رسانه ای کردند.

وی اضافه نمود: کار گنبد 11سال پیش شروع شد و در تَرک های یک، 2 و سه براثر فشار داربست ها، یکسری ایرادات ایجاد شد و کاشی ها شکسته است؛ بعلاوه در اثر گذر زمان بندها فرسوده و خالی شده بود که در دستور کار سازمان مقرر شد این ایرادها رفع گردد.پاکدل یادآور شد: وقتی داربست اواخر اردیبهشت سال جاری باز شد، معین شد که قسمت بالای گنبد در تَرک 15 و 16 تورفتگی دارد و قرار شد این مورد اصطلاح گردد؛ اما اولویت با بازبینی تَرک یک، 2 و سه است .

وی در پاسخ به اینکه ناظر عالی طرح بازسازی چه کسی بوده است، گفت: شخص خاصی ناظرعالی نبوده و کمیسیون فنی برای آن تشکیل می شد. ناظر پروژه اما تا پیش از سال نو مهندس عسگری خوراسگانی بود و حالا هم این کار بر عهده بهشاد حسینی است.خبرنگار ایرنا کوشید تا با فریبا خطابخش مدیر پایگاه دنیای میدان نقش دنیا در همین ارتباط گفت و گو کند اما کوشش ها بی نتیجه بود.

مسجد جامع عباسی معروف به مسجد شاه که بعد از انقلاب به مسجد امام (ره) تغییر نام یافت، یکی از زیباترین مساجد اصفهان و ایران محسوب می گردد. این بنای تاریخی به واسطه تزئینات بسیار شگفت انگیز به کار رفته در آن شهرتی دنیای دارد. گنبد این مسجد یکی از شاهکارهای معماری اصفهان است که به صورت دو پوش(دو پوسته) بنا شده است.